सिल्वर आयोडाइड: Difference between revisions

From Vigyanwiki
(Created page with "{{chembox | Verifiedfields = changed | Watchedfields = changed | verifiedrevid = 464391171 | Name = | ImageFile = | ImageFile1 = AgI powder.jpg | ImageF...")
 
(text)
Line 75: Line 75:
}}
}}


[[ चाँदी ]] [[ योडिद ]], सिल्वर आयोडाइड सूत्र वाला एक [[अकार्बनिक यौगिक]] है। यौगिक एक चमकीला पीला ठोस है, लेकिन नमूनों में लगभग हमेशा धात्विक चांदी की अशुद्धियाँ होती हैं जो एक धूसर रंग देती हैं। सिल्वर संदूषण उत्पन्न होता है क्योंकि AgI के कुछ नमूने अत्यधिक प्रकाश-संवेदनशीलता वाले हो सकते हैं। चांदी आधारित [[फोटोग्राफी]] में इस गुण का उपयोग किया जाता है। सिल्वर आयोडाइड का उपयोग [[एंटीसेप्टिक]] और [[ बादल छाना ]] में भी किया जाता है।
सिल्वर आयोडाइड एक अकार्बनिक यौगिक है जिसका सूत्र AgI है। यौगिक एक चमकीला पीला ठोस है, लेकिन प्रतिरूप में लगभग हमेशा धात्विक चांदी की अशुद्धियाँ होती हैं जो एक धूसर रंग देती हैं। चांदी संदूषण उत्पन्न होता है क्योंकि AgI के कुछ प्रतिरूप अत्यधिक सहज हो सकते हैं। चांदी आधारित छायाचित्रण में इस गुण का उपयोग किया जाता है। सिल्वर आयोडाइड का उपयोग प्रतिपूतिक और मेघ बीजन में भी किया जाता है।


== संरचना ==
== संरचना ==
सिल्वर आयोडाइड द्वारा अपनाई गई संरचना तापमान पर निर्भर है:<ref>{{cite journal | last=Binner | first=J. G. P. |author2=Dimitrakis, G. |author3=Price, D. M. |author4=Reading, M. |author5= Vaidhyanathan, B.  | title=Hysteresis in the β–α Phase Transition in Silver Iodine | journal=Journal of Thermal Analysis and Calorimetry | volume=84 | year=2006 | pages=409–412 | url=http://www.sump4.com/publications/paper047.pdf | doi=10.1007/s10973-005-7154-1 | issue=2 | citeseerx=10.1.1.368.2816 | s2cid=14573346 }}</ref>
सिल्वर आयोडाइड द्वारा अपनाई गई संरचना तापमान पर निर्भर है: <ref>{{cite journal | last=Binner | first=J. G. P. |author2=Dimitrakis, G. |author3=Price, D. M. |author4=Reading, M. |author5= Vaidhyanathan, B.  | title=Hysteresis in the β–α Phase Transition in Silver Iodine | journal=Journal of Thermal Analysis and Calorimetry | volume=84 | year=2006 | pages=409–412 | url=http://www.sump4.com/publications/paper047.pdf | doi=10.1007/s10973-005-7154-1 | issue=2 | citeseerx=10.1.1.368.2816 | s2cid=14573346 }}</ref>
*420 के नीचे, एजीआई का β चरण, वुर्टज़ाइट (क्रिस्टल संरचना) संरचना के साथ, सबसे अधिक स्थिर है। यह चरण प्रकृति में खनिज [[आयोडार्गायराइट]] के रूप में पाया जाता है।
*420 के नीचे, एजीआई का β चरण, वुर्टज़ाइट (स्फटिक संरचना) संरचना के साथ, सबसे अधिक स्थिर है। यह चरण प्रकृति में खनिज [[आयोडार्गायराइट]] के रूप में पाया जाता है।
*420 के ऊपर, α चरण अधिक स्थिर हो जाता है। यह रूपांकन एक शरीर-केंद्रित घन संरचना है जिसमें चांदी के केंद्र 6 ऑक्टाहेड्रल, 12 टेट्राहेड्रल और 24 त्रिकोणीय साइटों के बीच बेतरतीब ढंग से वितरित किए गए हैं।<ref>{{cite journal | last=Hull | first=Stephen | title=Superionics: crystal structures and conduction processes | journal=Rep. Prog. Phys. | volume=67 | issue=7 | year=2007 | pages=1233–1314 | url=http://stacks.iop.org/RoPP/67/1233 | doi=10.1088/0034-4885/67/7/R05  | s2cid=250874771 }}</ref> इस तापमान पर, एजी<sup>+</sup> आयन तेजी से आयन कंडक्टर की अनुमति देते हुए, ठोस के माध्यम से तेजी से आगे बढ़ सकते हैं। β और α रूपों के बीच संक्रमण चांदी (धनायन) उप-जाली के पिघलने का प्रतिनिधित्व करता है। α-AgI के लिए संलयन की एंट्रॉपी [[सोडियम क्लोराइड]] (एक विशिष्ट आयनिक ठोस) के लिए लगभग आधा है। α और β पॉलीमॉर्फ के बीच संक्रमण में पहले से ही आंशिक रूप से पिघले हुए AgI क्रिस्टलीय जाली पर विचार करके इसे युक्तिसंगत बनाया जा सकता है।
*420 के ऊपर, α चरण अधिक स्थिर हो जाता है। यह रूपांकन एक शरीर-केंद्रित घन संरचना है जिसमें चांदी के केंद्र 6 अष्टभुजाकार, 12 चतुष्फलकीय और 24 त्रिकोणीय स्थलों के बीच अक्रमतः ढंग से वितरित किए गए हैं। <ref>{{cite journal | last=Hull | first=Stephen | title=Superionics: crystal structures and conduction processes | journal=Rep. Prog. Phys. | volume=67 | issue=7 | year=2007 | pages=1233–1314 | url=http://stacks.iop.org/RoPP/67/1233 | doi=10.1088/0034-4885/67/7/R05  | s2cid=250874771 }}</ref> इस तापमान पर, Ag<sup>+</sup> आयन तीव्रता से आयन निदेशक की अनुमति देते हुए, ठोस के माध्यम से तीव्रता से आगे बढ़ सकते हैं। β और α रूपों के बीच संक्रमण चांदी (धनायन) उप-जाली के पिघलने का प्रतिनिधित्व करता है। α-AgI के लिए संलयन की एंट्रॉपी [[सोडियम क्लोराइड]] (एक विशिष्ट आयनिक ठोस) के लिए लगभग आधा है। α और β बहुरूपक के बीच संक्रमण में पहले से ही आंशिक रूप से पिघले हुए AgI स्फटिकीय जाली पर विचार करके इसे युक्तिसंगत बनाया जा सकता है।
*[[जिंकब्लेंड (क्रिस्टल संरचना)]] के साथ 420 के नीचे एक मेटास्टेबल γ चरण भी मौजूद है।
*[[जिंकब्लेंड (क्रिस्टल संरचना)|जिंकब्लेंड (स्फटिक संरचना)]] के साथ 420 के नीचे एक मितस्थायी γ चरण भी उपस्थित है।
[[image:Iodargyrite-263859.jpg|thumb|left|इस खनिज के नमूने पर सुनहरे-पीले क्रिस्टल आयोडार्जाइट हैं, जो β-AgI का स्वाभाविक रूप से पाया जाने वाला रूप है।
इस खनिज के प्रतिरूप पर सुनहरे-पीले स्फटिक आयोडार्जाइट हैं, जो β-AgI का स्वाभाविक रूप से पाया जाने वाला रूप है।


== तैयारी और गुण ==
== तैयारी और गुण ==
सिल्वर आयोडाइड सिल्वर आयनों (जैसे, [[सिल्वर नाइट्रेट]]) के घोल के साथ आयोडाइड घोल (जैसे, [[पोटेशियम आयोडाइड]]) की प्रतिक्रिया द्वारा तैयार किया जाता है। एक पीले रंग का ठोस जल्दी अवक्षेपित होता है। ठोस दो प्रमुख चरणों का मिश्रण है। [[हाइड्रोआयोडिक एसिड]] में AgI का विघटन, इसके बाद पानी के साथ कमजोर पड़ने से β-AgI अवक्षेपित होता है। वैकल्पिक रूप से, सांद्र सिल्वर नाइट्रेट के विलयन में AgI का विलयन जिसके बाद कमजोर पड़ने से α-AgI प्राप्त होता है।<ref>O. Glemser, H. Saur "Silver Iodide" in Handbook of Preparative Inorganic Chemistry, 2nd Ed. Edited by G. Brauer, Academic Press, 1963, NY. Vol. 1. p. 1036-7.</ref> जब तक अंधेरे की स्थिति में तैयारी नहीं की जाती है, तब तक ठोस तेजी से काला हो जाता है, प्रकाश आयनिक चांदी को धातु में कमी का कारण बनता है। संवेदनशीलता नमूना शुद्धता के साथ बदलती है।
सिल्वर आयोडाइड सिल्वर आयनों (जैसे, [[सिल्वर नाइट्रेट]]) के घोल के साथ आयोडाइड घोल (जैसे, [[पोटेशियम आयोडाइड]]) की प्रतिक्रिया द्वारा तैयार किया जाता है। एक पीले रंग का ठोस जल्दी अवक्षेपित होता है। ठोस दो प्रमुख चरणों का मिश्रण है। [[हाइड्रोआयोडिक एसिड|हाइड्रोआयोडिक अम्ल]] में AgI का विघटन, इसके बाद पानी के साथ कमजोर पड़ने से β-AgI अवक्षेपित होता है। वैकल्पिक रूप से, सांद्र सिल्वर नाइट्रेट के विलयन में AgI का विलयन जिसके बाद कमजोर पड़ने से α-AgI प्राप्त होता है। <ref>O. Glemser, H. Saur "Silver Iodide" in Handbook of Preparative Inorganic Chemistry, 2nd Ed. Edited by G. Brauer, Academic Press, 1963, NY. Vol. 1. p. 1036-7.</ref> जब तक अंधेरे की स्थिति में तैयारी नहीं की जाती है, तब तक ठोस तीव्रता से काला हो जाता है, प्रकाश आयनिक चांदी को धातु में कमी का कारण बनता है। संवेदनशीलता प्रतिरुप शुद्धता के साथ बदलती है।


== क्लाउड सीडिंग ==
== मेघ बीजन ==
{{Further|Cloud seeding}}
{{Further|मेघ बीजन}}
[[Image:Cessna 210 Hagelflieger Detail.jpg|thumb|left|[[सेसना 210]] क्लाउड सीडिंग के लिए सिल्वर आयोडाइड जनरेटर से लैस है]]β-AgI की [[क्रिस्टलीय संरचना]] बर्फ के समान होती है, जो विषम [[ केंद्रक ]] के रूप में जानी जाने वाली प्रक्रिया द्वारा ठंड को प्रेरित करने की अनुमति देती है। प्रतिवर्ष क्लाउड सीडिंग के लिए लगभग 50,000 किग्रा का उपयोग किया जाता है, प्रत्येक सीडिंग प्रयोग में 10–50 ग्राम की खपत होती है।<ref name=Ullmann>Phyllis A. Lyday "Iodine and Iodine Compounds" in Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry, Wiley-VCH, Weinheim, 2005. {{doi|10.1002/14356007.a14_381}}</ref> ([[प्रोजेक्ट स्टॉर्मफ्यूरी]], [[ऑपरेशन पोपेय]] भी देखें)
[[Image:Cessna 210 Hagelflieger Detail.jpg|thumb|left|[[सेसना 210]] मेघ बीजन के लिए सिल्वर आयोडाइड जनित्र से लैस है]]β-AgI की [[क्रिस्टलीय संरचना|स्फटिकीय संरचना]] बर्फ के समान होती है, जो विषम [[ केंद्रक |केंद्रक]] के रूप में जानी जाने वाली प्रक्रिया द्वारा ठंड को प्रेरित करने की अनुमति देती है। प्रतिवर्ष मेघ बीजन के लिए लगभग 50,000 किग्रा का उपयोग किया जाता है, प्रत्येक बीजन प्रयोग में 10–50 ग्राम की खपत होती है। <ref name="Ullmann">Phyllis A. Lyday "Iodine and Iodine Compounds" in Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry, Wiley-VCH, Weinheim, 2005. {{doi|10.1002/14356007.a14_381}}</ref> ([[प्रोजेक्ट स्टॉर्मफ्यूरी|परियोजना स्टॉर्मफ्यूरी]], [[ऑपरेशन पोपेय|संचालन पोपेय]] भी देखें)


== सुरक्षा ==
== सुरक्षा ==
शरीर के ऊतकों के स्थानीयकृत मलिनकिरण की विशेषता, अत्यधिक जोखिम से [[चाँदी]] हो सकती है।<ref name="NLM-toxnet">{{cite web|title=सिल्वर आयोडाइड|url=http://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+2930|website=TOXNET: Toxicogy Data Network|publisher=U.S. National Library of Medicine|access-date=9 March 2016}}</ref>
शरीर के ऊतकों के स्थानीयकृत मलिनकिरण की विशेषता, अत्यधिक जोखिम से अरगिरिया हो सकती है। <ref name="NLM-toxnet">{{cite web|title=सिल्वर आयोडाइड|url=http://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+2930|website=TOXNET: Toxicogy Data Network|publisher=U.S. National Library of Medicine|access-date=9 March 2016}}</ref>




Line 112: Line 112:
श्रेणी:फोटोग्राफिक रसायन
श्रेणी:फोटोग्राफिक रसायन
श्रेणी:मौसम परिवर्तन
श्रेणी:मौसम परिवर्तन
श्रेणी:एंटीसेप्टिक्स
श्रेणी:प्रतिपूतिक्स
श्रेणी:प्रकाश के प्रति संवेदनशील रसायन
श्रेणी:प्रकाश के प्रति संवेदनशील रसायन
श्रेणी:वर्त्ज़ाइट संरचना प्रकार
श्रेणी:वर्त्ज़ाइट संरचना प्रकार

Revision as of 14:38, 11 June 2023

सिल्वर आयोडाइड
AgI powder.jpg
Silver iodide
Names
IUPAC name
Silver(I) iodide
Other names
Argentous iodide
Identifiers
3D model (JSmol)
ChemSpider
EC Number
  • 232-038-0
UNII
  • InChI=1S/Ag.HI/h;1H/q+1;/p-1 checkY
    Key: MSFPLIAKTHOCQP-UHFFFAOYSA-M checkY
  • InChI=1/Ag.HI/h;1H/q+1;/p-1
    Key: MSFPLIAKTHOCQP-REWHXWOFAV
  • [Ag]I
Properties
AgI
Molar mass 234.77 g/mol
Appearance yellow, crystalline solid
Odor odorless
Density 5.68 g/cm3, solid[1]
Melting point 558 °C (1,036 °F; 831 K)[1]
Boiling point 1,506 °C (2,743 °F; 1,779 K)[1]
0.03 mg/L (20 °C)[1]
8.52 × 10 −17[2]
−80.0·10−6 cm3/mol[3]
Structure[5]
Hexagonal, hP4
P63mc, No. 186
a = 0.4591 nm, c = 0.7508 nm
α = 90°, β = 90°, γ = 120°
2
4.55 D[4]
Thermochemistry[6]
56.8 J·mol−1·K−1
115.5 J·mol−1·K−1
−61.8 kJ·mol−1
−66.2 kJ·mol−1
Hazards
GHS labelling:[7]
GHS09: Environmental hazard
Warning
H410
NFPA 704 (fire diamond)
2
0
0
Flash point Non-flammable
Safety data sheet (SDS) Sigma-Aldrich
Except where otherwise noted, data are given for materials in their standard state (at 25 °C [77 °F], 100 kPa).
☒N verify (what is checkY☒N ?)

सिल्वर आयोडाइड एक अकार्बनिक यौगिक है जिसका सूत्र AgI है। यौगिक एक चमकीला पीला ठोस है, लेकिन प्रतिरूप में लगभग हमेशा धात्विक चांदी की अशुद्धियाँ होती हैं जो एक धूसर रंग देती हैं। चांदी संदूषण उत्पन्न होता है क्योंकि AgI के कुछ प्रतिरूप अत्यधिक सहज हो सकते हैं। चांदी आधारित छायाचित्रण में इस गुण का उपयोग किया जाता है। सिल्वर आयोडाइड का उपयोग प्रतिपूतिक और मेघ बीजन में भी किया जाता है।

संरचना

सिल्वर आयोडाइड द्वारा अपनाई गई संरचना तापमान पर निर्भर है: [8]

  • 420 के नीचे, एजीआई का β चरण, वुर्टज़ाइट (स्फटिक संरचना) संरचना के साथ, सबसे अधिक स्थिर है। यह चरण प्रकृति में खनिज आयोडार्गायराइट के रूप में पाया जाता है।
  • 420 के ऊपर, α चरण अधिक स्थिर हो जाता है। यह रूपांकन एक शरीर-केंद्रित घन संरचना है जिसमें चांदी के केंद्र 6 अष्टभुजाकार, 12 चतुष्फलकीय और 24 त्रिकोणीय स्थलों के बीच अक्रमतः ढंग से वितरित किए गए हैं। [9] इस तापमान पर, Ag+ आयन तीव्रता से आयन निदेशक की अनुमति देते हुए, ठोस के माध्यम से तीव्रता से आगे बढ़ सकते हैं। β और α रूपों के बीच संक्रमण चांदी (धनायन) उप-जाली के पिघलने का प्रतिनिधित्व करता है। α-AgI के लिए संलयन की एंट्रॉपी सोडियम क्लोराइड (एक विशिष्ट आयनिक ठोस) के लिए लगभग आधा है। α और β बहुरूपक के बीच संक्रमण में पहले से ही आंशिक रूप से पिघले हुए AgI स्फटिकीय जाली पर विचार करके इसे युक्तिसंगत बनाया जा सकता है।
  • जिंकब्लेंड (स्फटिक संरचना) के साथ 420 के नीचे एक मितस्थायी γ चरण भी उपस्थित है।

इस खनिज के प्रतिरूप पर सुनहरे-पीले स्फटिक आयोडार्जाइट हैं, जो β-AgI का स्वाभाविक रूप से पाया जाने वाला रूप है।

तैयारी और गुण

सिल्वर आयोडाइड सिल्वर आयनों (जैसे, सिल्वर नाइट्रेट) के घोल के साथ आयोडाइड घोल (जैसे, पोटेशियम आयोडाइड) की प्रतिक्रिया द्वारा तैयार किया जाता है। एक पीले रंग का ठोस जल्दी अवक्षेपित होता है। ठोस दो प्रमुख चरणों का मिश्रण है। हाइड्रोआयोडिक अम्ल में AgI का विघटन, इसके बाद पानी के साथ कमजोर पड़ने से β-AgI अवक्षेपित होता है। वैकल्पिक रूप से, सांद्र सिल्वर नाइट्रेट के विलयन में AgI का विलयन जिसके बाद कमजोर पड़ने से α-AgI प्राप्त होता है। [10] जब तक अंधेरे की स्थिति में तैयारी नहीं की जाती है, तब तक ठोस तीव्रता से काला हो जाता है, प्रकाश आयनिक चांदी को धातु में कमी का कारण बनता है। संवेदनशीलता प्रतिरुप शुद्धता के साथ बदलती है।

मेघ बीजन

सेसना 210 मेघ बीजन के लिए सिल्वर आयोडाइड जनित्र से लैस है

β-AgI की स्फटिकीय संरचना बर्फ के समान होती है, जो विषम केंद्रक के रूप में जानी जाने वाली प्रक्रिया द्वारा ठंड को प्रेरित करने की अनुमति देती है। प्रतिवर्ष मेघ बीजन के लिए लगभग 50,000 किग्रा का उपयोग किया जाता है, प्रत्येक बीजन प्रयोग में 10–50 ग्राम की खपत होती है। [11] (परियोजना स्टॉर्मफ्यूरी, संचालन पोपेय भी देखें)

सुरक्षा

शरीर के ऊतकों के स्थानीयकृत मलिनकिरण की विशेषता, अत्यधिक जोखिम से अरगिरिया हो सकती है। [12]


संदर्भ

  1. 1.0 1.1 1.2 1.3 Haynes, p. 4.84
  2. Haynes, p. 5.178
  3. Haynes, p. 4.130
  4. Haynes, p. 9.65
  5. Yoshiasa, A.; Koto, K.; Kanamaru, F.; Emura, S.; Horiuchi, H. (1987). "Anharmonic thermal vibrations in wurtzite-type AgI". Acta Crystallographica Section B Structural Science. 43 (5): 434–440. doi:10.1107/S0108768187097532.
  6. Haynes, p. 5.35
  7. "C&L Inventory". echa.europa.eu. Retrieved 15 December 2021.
  8. Binner, J. G. P.; Dimitrakis, G.; Price, D. M.; Reading, M.; Vaidhyanathan, B. (2006). "Hysteresis in the β–α Phase Transition in Silver Iodine" (PDF). Journal of Thermal Analysis and Calorimetry. 84 (2): 409–412. CiteSeerX 10.1.1.368.2816. doi:10.1007/s10973-005-7154-1. S2CID 14573346.
  9. Hull, Stephen (2007). "Superionics: crystal structures and conduction processes". Rep. Prog. Phys. 67 (7): 1233–1314. doi:10.1088/0034-4885/67/7/R05. S2CID 250874771.
  10. O. Glemser, H. Saur "Silver Iodide" in Handbook of Preparative Inorganic Chemistry, 2nd Ed. Edited by G. Brauer, Academic Press, 1963, NY. Vol. 1. p. 1036-7.
  11. Phyllis A. Lyday "Iodine and Iodine Compounds" in Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry, Wiley-VCH, Weinheim, 2005. doi:10.1002/14356007.a14_381
  12. "सिल्वर आयोडाइड". TOXNET: Toxicogy Data Network. U.S. National Library of Medicine. Retrieved 9 March 2016.


उद्धृत स्रोत

श्रेणी:धातु हलाइड्स श्रेणी: आयोडाइड्स श्रेणी:चांदी के यौगिक श्रेणी:फोटोग्राफिक रसायन श्रेणी:मौसम परिवर्तन श्रेणी:प्रतिपूतिक्स श्रेणी:प्रकाश के प्रति संवेदनशील रसायन श्रेणी:वर्त्ज़ाइट संरचना प्रकार